Një zbulim i ri në Kalanë e Tiranës

--------------------------------------------------------------------------------

Mansium-i Romak dhe Castrum-i Bizantin në selinë e Pashallëkut të Tiranës



· Pas zbulimit të parë tronditës të 2001-shit, të një kulle katrore me dimensione 12m x 12 m, e cila pasi u dokumentua u rivarros nën shtresën e asfaltit, një tjetër zbulim mbresëlënës është bërë në Kalanë e Tyrhanës (Tyrcanos): një kullë rrethore në këndin veri-lindor të kështjellës, gjë që siguron përfundimisht shkencetarët se kemi të bëjmë me një kështjellë perandorake justiniane.



Shkruan: Artan Shkreli, Tiranë, Prill 2008



“Zot na ruaj prej çifutëve të Selanikut, prej turqve të Egribosit, prej grekëve të Athinës dhe prej shqiptarëve të Tiranës!”, thotë një proverb turk. Askush s’di të thotë as sot e as në qindvjetëshin e nëntëmbëdhjetë - kur regjistrohet ky proverb - se ç’rrethana i ngucën turqit të shpreheshin kësisoj. Ka gjasa që kjo thënie ta ketë zanafillën në periudhën e turbullt të Pashallëqeve, atëhere kur Shqipëria e Mesme në përgjithësi, dhe sidomos Tirana, u përfshinë në vorbulla luftimesh të acaruara, ku vlonte një zjarr i çuditshëm, i cili del se ndizej edhe më fort pas çdo ndërhyrjeje të pushtetit sulltanor.

As Stambolli e as të dërguarit nuk mbërrinin t’i kuptonin grindjet e feudalëve “të vegjël, por idhnakë”, sherre të cilat flakëruan fort kur Ahmet Kurt Pasha i Beratit rrethoi Tiranën në vitin 1780. Të habit fakti që ndër historianë ka lëshuar rrënjë bindja e gabuar se qyteti fushor nuk kishte kështjellë asokohe. Është marrì kjo hamendje, pasi Ibrahim Bargjinolli nuk mund të mbrohej nga ushtria e vuxhudshme e Kurt Pashës duke u mbrojtur pas shtëpive të qerpiçit. Me siguri kështjella e vjetër, ndonëse e mballosur vende-vende e thuajse firomëzënë nga pirgu i shtëpive rreth saj, i motivonte radhët e tiranasve në qëndresat e mbrame që të shtrëngoheshin prapëseprapë në po atë fortifikim. Në fakt, më tepër se kështjellë në kuptimin klasik të fjalës, për shqiptarët ajo përfaqësonte “sarajin”, i cili më së shumti nuk ish gjësend-tjetër veçse pallati i sundimtarit apo guvernatorit, i rrethuar me mure mbrojtëse. Andaj do të ketë lindur edhe ngatërrimi i gjithëhershëm i “kështjelles” së qytetit me “sarajin” apo “pallatin”.

Përsa nuk ta mbush syrin, Kalaja e Tiranës rrok një sipërfaqe më të madhe se ajo e Petrelës, çka se kjo e dyta është përshkruar imtësisht falë vendndodhjes së saj të pambërritshme dhe ngulimit-çelës që zë në rrugë të Qafë-Krrabës - degëzim fort i rrahur i rrugës Egnatia. Për të qenë të saktë duhet të themi se të dhënat për Petralba-n/Petrelën fillojnë të bjerren me vendosen e Pax Turcica-s, kur ushtritë e huaja nuk lëvrijnë më aq shumë nëpër Shqipëri - sakur në periudhën osmane, në Shqipërine e Mesme, zënë e shfaqen si të rëndësishme edhe fortifikimet kodrinore, si Preza, Ishmi apo Ndroqi, e madje edhe ato fushore si Elbasani, Peqini e Tirana.

Ashtu si kalaja e Elbasanit (me profil mirëfilli osman) u ngrit saktësisht mbi rrënojat e Skampinit të lashtë e të braktisur prej shekujsh, edhe ajo e Tiranës duhet të ketë pasur të njëjtën ecuri. Ringritja e saj e ngadaltë, por e vazhdueshme shpesh u ka shpëtuar kronistëve, pasi silueta e saj nuk shfaqej dhe aq si fortesë e mëvetësishme, se si pallat i rrethuar mu në mes të qytetit. Sot një gjë është krejt e qartë, siç arsyeton edhe Hahn-i, Tirana trashëgoi emrin historik të qendrës së banuar, e cila ka qenë kurdoherë po aty përgjate shekujve, duke u luhatur brenda sinorëve të kësaj hapesire që zë dhe sot. Pa i hyrë hamendjeve për etimonin toponimik, në ky i fundit ka zanafillë kadme, etruske, thrake apo ilire (per secilin variant ka argumente pro e kundër), Barleti vëren se emri ka qenë i përdorur gjerësisht në zonë. Pos asaj që e emërton Tiranë ë madhe (Tyranna Major - Tirana e sotme), ai zë ngoje edhe Tiranën e vogël (Tyranna Minor - pranë Krujës), cekasë të cilën Hahn-i e përdor si argumentpro tezës se ky toponim ka prejardhje vendase. Rëndësia e qendrës natyrisht ka qenë më e madhe para sundimit osman, aq sa të shërbente si mbiemër, pasi një shekull e gjysmë para Marin Barletit, në vitin 1372, në dokumente venedike na shfaqen akte noterësh që flasin përdy marinarë “tiranas”: Vilin dhe Leonin (Villino da Tyranna dhe Leo da Tyranna - marinarios).

Castrum Romako-Bizantin

Për kohërat pararomake të Tiranës nuk dalin të dhëna eksplicite, përpos faktit se zona ka pasur një zhvillim të mirë ekonomik. Në lashtësi, vendbanimi Tyrkanos/Tirhan-ës shtrihej pranë vendit të quajtur “Kroji i Shinjinit”, aty ku deri vonë ka qenë Fusha e Aviacionit. Sikundër edhe për qendra të tjera të antikitetit, kjo vendndodhje gjendej pranë lumenjve apo burimeve të ujit, e në rastin konkret në zonën që shtrihej ndërmjet shtratit të lumit të Rigllates (sot, Lumi i Tiranes) dhe përroit të Lanës. Gjurma më e dukshme e këtij vendbanimi është rrënoja e kishës paleokristiane të Shën Gjin/Gjon Pagëzorit - e njohur kryesisht per mozaikun e saj - ndërtuar në kohëra paleokristiane dhe shndërruar në kishëz në kohën kur sundoi Kostandini i Madh. Sot aty ende mund të këqyret një mjedis nëntokësor, por me funksion të papërcaktuar mirë. Stelat madhështore të periudhës romake, të gjetura në zonë e të ekspozuara po aty, dëftojne për praninë e një nekropoli të pasur (ende të pazbuluar), e për rrjedhim dëshmojnë sakaq se ky vend ka qenë vijimisht i rëndësishëm. Në fakt thesaret e gjetura me monedha ilire dhe denarë romakë pranë Pallatit te Brigadave, që datohen në kapercyell të Erës së Vjeter me atë të Re, jane tregues i begatisë së Tiranës, duhet të ketë pasur që në kohët romake një qendër për administratën, qendër kjo e vendosur brenda në një castrum - fortifikim fushor.

Kjo hamendje, nga hipotezë po shnderrohet dora-dorës në pohim shkencor qysh prej vitit 2001, kohë kur u bëne gërmime sporadike të mureve të kalase mesjetare të qytetit. Gjatë restaurimit të njerës prej portave osmane të kalasë u zbuluan struktura shumë të vjetra muresh, me zhvillime planimetrike te ndërlikuara, por edhe një kullë e pazakontë me trashësi muresh 3m dhe me dimensione 12.00 x 12.00 m. Ndonëse atëherë sondazhet vazhduan gjer në thellësinë 2.90 m nën nivelin e asfaltit, nuk u gjet dot fundi i tabanit të themelit, pasi ai ndodhej më në thellësi të tokës së butë argjilore .

Kështu, në verë të vitit 2001, u zbulua se muret e castrum-it zgjatoheshin drejt Akademisë së Shkencave. Zbulimi i gjurmëve të mureve prej guri, të ruajtura për mrekulli nën tokë, ish diçka emocionuese. Ato kalonin para shtatores së Fan Nolit ku ktheheshin me 90º në drejtim të Lanës duke vijuar përpara Parlamentit të sotëm dhe duke u kthyer sërish te SHQUP-i, sipas një aksi paralel me murin ku mbështetet sot Kinema Millennium. Kësisoj shfaqej forma tipike e një castrum-i romak, të orientuar veri-jug dhe lindje-perëndim, sipas parimit cardo et decumanus. Ka gjasë që bazat e këtij castrumi të jenë hedhur gjatë periudhës së Luftes Civile Romake, kur zona u mësy nga legjionet e Qezarit, që mbante të ngujuar në Petra/Shkëmbin e Kavajës ushtrinë e Pompeut. Dihet se Qezari u kujdes t’i mbyllte çdo ndihmë Pompeut nga Maqedonia nëpërmjet rrugës së Qaf-Krrabës dhe mund të hamendet se ai ndërtoi me kast edhe një fortifikim për garnizonin e tij të kontrollit rrugor. E në këtë rast do kishim të bënim me një mansium. Historiani K. Frashëri mendon se për t’i rritur fuqinë mbrojtëse kësaj kështjelle fushore, ajo duhet të ish e qarkuar me ujërat e përroit të pashterrshëm të Lanës, nëpërmjet një kanali të posaçëm – teknikë efikase për kohën, në mbrojtjen e kalave fushore. Një gjë e tillë është zbuluar të jetë bërë edhe me kalanë e Skampinium/Elbansan, e cila ka qenë e rrethuar nga një kanal që furnizohej prej ujërave të përroit të Zaranikës.

Pas kësaj castrum-i duhet ta ketë humbur rëndësinë e tij, pasi Pax Romana vendosi qetësinë shekullore në trevë. Romës nuk i interesonte krijimi i një qyteti të madh në Tyrhan, ngaqë ky funksion përmbushej nga Dyrrahu fqinj; ajo ish e interesuar vetëm të konsolidonte qendrën rurale, që administronte mbarëvajtjen e punëve bujqësore si dhe të mirëmbante mansium-in/stacionin rrugor që kontrollonte degëzimin për Qafë-Krrabe të rrugës Egnatia. Ndaj dhe kjo kështjellë do të përmendej vetëm gjashtë shekuj më pas, ahere kur Roma kishte rënë dhe Bizanti ndodhej nën trysninë e dyndjeve barbare. Vendbanimi, tashmë i tkurrur për shkak të pretimeve gjermane, vijoi që prej shekullit të VI të mbetej rrotull kështjellës gjysmë të rrënuar (e cila ende sot gjendet në zemër të qytetit). Por këtë fortifikim në fakt do ta rindërtonte perandori Justinian, në kuadër të luftës Bizanto-Gote, për të penguar mbërritjen në Durrës të Ostrogoteve të udhëhequr nga Totila, të cilët pritej të kalonin – sikurse ndodhi - nga Qaf-Krraba. Përfundimi i rindërtimit të saj dokumentohet në vitin vit 544 nga kronisti i Justinianit, Prokopi i Qezaresë, në librin e tij të famshëm De Aedificiis; aty në listën e kështjellave të Epirit të Ri ai përmënd edhe Tirhan-ën

Duke qenë e vendosur në një pellg aluvional, pjesa më e lashtë e kështjellës mbetet sot thellë nën tokë dhe prej saj aktualisht mund të admirohet vetëm një pjesë e mureve rrethuese të Kullës së Gjatë. Nën Perandorinë e Bizantit, castrum-i i Tiranës pësoi të njëjtin fat mizor me atë të simotrës së tij, Skampinit. Ajo thuajse u shkatërrua krejt nga barbarët , ndaj bizantinët nuk e përdorën më për qëllime strategjike, por vetem si fortifikim të vogël garnizoni.

Anonimi i Tivarit, saku edhe Barleti, i mëshojnë faktit se Gjergj Kastrioti ndalej e drekonte në Tiranë, teksa udhakonte prej Kruje në Petrelë e anasjelltas, apo dhe kur dilte për gjah në pyjet e pasura të Tyranna Major. Duket se mansium-i i dikurshëm, ndonëse gjysëm i rrënuar, i kish mbijetuar edhe sllaveve edhe frankëve dhe funksiononte ende si strehëz emergjence në periudhën e parë osmane. Këtë na e dëshmon ambasadori vendikas Lorenzo Bernardo, i cili më1591, rrugës për në Stamboll, kaloi nëpër « campagna grande famosa di Scanderbeg, detta Tiranna ». Ky stacion e bënte më të sigurtë kalimin e rrugës në kohët e rremujës së përgjithshme që kaploi këtë zonë gjatë periudhes kataklizmatike kur Arbënia Kristiane ra e ezauruar nën osmanet energjikë.



Konstatimi



Aleksandër Meksi: Të vazhdojnë gërmimet



Në pozicionin e një arkitekti dhe restauratori, Aleksandër Meksi mendon se u duhet dhënë kohë specialistëve të nxjerrin rezultatet e sakta. Pas një vëzhgimi të bërë dje pranë mureve të kalasë së Tiranës, të zbuluara pranë godinës së Akademisë së Shkencave, Meksi thotë se është i nevojshëm akordimi i një fondi që do të mundësojnë arkeologët dhe specialistët e monumenteve ta çojnë punën deri në fund. “Është e nevojshme të gërmohet, në mënyrë që të kemi të qartë se me çfarë kemi të bëjmë. Vetëm atëherë specialistët mund të diskutojnë dhe të dalin në përfundime të sakta për kohën dhe planimetrinë e objektit. Studimet transmetojnë rëndësinë e asaj që zbulohet”, - thotë Meksi. Sipas tij momentalisht të gjitha diskutimet nga ane urbanistëve, për vijueshmërinë e rrugës dhe të specialistëve të monumenteve, janë të pambështetura mirë. Nuk mendon se gërmimet në anën e rrugës mund të nxjerrin në dritë objekte të tjera, sepse sipas tij struktura e kështjellave ka qenë e tillë, që përtej mureve nuk kishte ndërtesa të tjera, por vazhdimi i punës do të krijonte një situatë më të qartë si për specialistët e monumenteve, ashtu edhe për urbanistët, të cilëve do tu duhet të rishikojnë projektin e rrugës. Nuk është për pezullimin e punëve në atë zonë, pasi ajo arterie rrugore që kalon aty është planifikuar shumë herët dhe është e rëndësishme për qytetin, po duhet vepruar në mënyrë të tillë, që qoftë tani, apo edhe më vonë arkeologët të mund të vazhdojnë punën e tyre. “Nuk duhet vepruar si në rastin e kabllove elektrike, të cilat janë betonuar. Kjo do ta varroste përfundimisht atë çka fshihet nën tokë”, - thotë Meksi, specialist në fushën e arkitekturës pas bizantine. Ai e pranon se është e vështirë t’i ruash objekte të tilla, por duhen ndjekur eksperiencat e përdorura në vende të ndryshme të botës që janë gjendur përballë dilemave të zhvillimit dhe të ruajtjes së trashëgimisë. Është i sigurtë se do të gjendet një zgjidhje